Collegereeks (online): De geschiedenis van de filosofie – de 19e en 20e eeuw

Tekst gaat verder onder de foto.

Het systeem van Hegel

In de 19e eeuw – de periode van de romantiek – was het werk van Hegel toonaangevend. Hegel streeft naar een verbinding van alle ervaring, geloven en weten in één groot systeem, met een centrale rol voor de rede. Zijn ‘Logica’ en ‘Fenomenologie van de geest’ leverden een kader voor de filosofie om kennis – met name die van de exacte wetenschappen – in te ordenen. In het eerste college zal het denken van Hegel centraal staan.

Aanval op de almacht van de rede: Schopenhauer en Nietzsche

Denkers als Schopenhauer en Nietzsche uitten in diezelfde 19e eeuw felle kritiek op het – volgens hen – te zeer doorgeslagen rationalistische denken. Zij worden als voorlopers beschouwd van de levensfilosofie: een filosofische stroming die in haar denken vooral de nadruk op het creatieve en dynamische gebeuren van het leven zelf. Het is sterk verbonden met het vitalisme, dat stelt dat het leven enkel vanuit een levenskracht moet verstaan worden, en het irrationalisme, dat stelt dat de rede niet het geschikte middel is om de werkelijkheid te begrijpen. Schopenhauer en Nietzsche komen in het tweede en derde college aan bod.

Hoe komen wij tot kennis?

De filosofie van de 20e eeuw werd gekenmerkt door een reeks pogingen tot hervorming van oudere kennissystemen, en de vraag wat er dan wel van de oude systemen behouden diende te blijven. Sleutelfiguren hierin waren onder anderen Ludwig Wittgenstein, Martin Heidegger, Jean-Paul Sartre en Edmund Husserl. Epistemologie, de theorie van de kennis, wordt een centraal aandachtspunt. Het vierde college vormt een inleiding in het werk van Heidegger. In zijn grote werk ‘Zijn en tijd’ probeert Heidegger een antwoord te geven op de vraag hoe de mens in de alledaagsheid vrij zou kunnen zijn.

Levinas: kritiek op het egocentrische denken

In het laatste college staat het denken van de Frans-joodse filosoof Levinas centraal. Na een aanvankelijk grote bewondering voor Heidegger, ontwikkelde Levinas later een fundamentele kritiek op het denken van Heidegger én op de existentieel fenomenologische traditie als zodanig, waartoe Heidegger behoort. De kritiek van Levinas op de fenomenologische traditie luidde dat er vanaf het begin geen ruimte was voor de Ander. Het belang van dit begrip, dat het meest kenmerkende aspect van zijn denken vormt, blijkt uit het feit dat hij het consistent met een hoofdletter aanduidt. Levinas stelt dat het denken sinds Decartes een grote ‘egologie’ is, waarin het ‘ik’ het centrum is en de medemens slechts een belemmering is voor de persoonlijke ontplooiing.