Filosofiecursus (online): Middeleeuwen

In het eerste college maken we kennis met denker en kerkvader Augustinus (354-430). Augustinus is een centrale figuur binnen zowel het christendom als binnen de geschiedenis van het westerse denken. Zelf was hij beïnvloed door verschillende filosofische stromingen, zoals Plato en het neoplatonisme, het manicheïsme en de Stoa. Later in zijn leven, na zijn doop, keerde hij zich fel tegen de meeste van deze stromingen. Belangrijke werken van zijn hand zijn de Confessiones (‘Belijdenissen’) en De Civitate Dei (‘Over de stad van God’). Verschillende theologen, zoals Thomas van Aquino, Johannes Calvijn en Cornelius Jansenius, zijn sterk beïnvloed door het werk van Augustinus.

Mozes Maimonides 1138-1204) was een rabbijn, rechtsgeleerde, filosoof en arts. In het tweede college leren we meer over deze belangrijkste rabbijn uit het post-Talmoedisch jodendom. Zijn filosofische werk heeft tot op de dag van vandaag grote invloed, zowel op het joodse denken als daarbuiten. Maimonides werd geboren in Córdoba (Spanje). Na de verovering van deze stad door de Almohaden gaven zij dhimmi’s (christenen en joden) de keuze: bekering tot de islam, de dood of verbanning. Maimonides’ familie koos voor verbanning en verliet de stad. Na een omzwerving door het zuiden van Spanje, vestigden zij zich in Marokko en leefden daar vermomd als moslims. Maimonides wijdde zich naast de joods-religieuze studie aan de wetenschappen.

Thomas van Aquino (1225-1274) was een Italiaanse filosoof en theoloog, die tot de scholastici gerekend wordt. In de 13e eeuw streefden geleerden naar een ordening, een coherent systeem waarin temperamenten, intellectueel en moreel leven onder te brengen waren. Een plastische weergave van de scholastiek, hét denksysteem uit de hoge middeleeuwen. In het vierde college maken we kennis met het werk van Thomas van Aquino, dat subliem is in de voorstelling van deze ordening. Hij ontwierp een rationeel systeem waar alles in paste. Zijn werk geeft onder meer een beeld van de middeleeuwse kosmologie, met haar bekende elementen: de zeven sferen en zeven planeten, twee of drie hemelen, de vier elementen, de cirkelvormige beweging van de hemellichamen, en de tegenstrijdige beweging van de dingen op de (onvolmaakte) aarde. Thomas van Aquino is de meest invloedrijke systematische denker op theologisch en wijsgerig gebied uit de middeleeuwen. Zijn werken bleven eeuwenlang hoog aanzien genieten in de katholieke kerk.

Meister Eckhart (1260-1328) was een belangrijk laat-middeleeuws theoloog en filosoof. Hij behoorde tot de orde der Dominicanen. Hij wordt vaak aangeduid als mysticus. Eckharts gedachtegoed heeft een grote, deels indirecte, invloed uitgeoefend op de laat-middeleeuwse spiritualiteit in de Duitse en Nederlandse streken. Toch werd er zelden uitdrukkelijk naar hem verwezen, omdat een deel van zijn leer al kort na zijn dood door de kerk werd veroordeeld.

In het laatste college staan de denkers en theologen Duns Scotus en Occam centraal. Johannes Duns Scotus (1266-1308) was een franciscaanse theoloog en filosoof. Duns ging in op de uitdaging die het opkomende aristotelisme vormde voor de christelijke geloofsleer. Hij kwam tot één samenhangend theologisch ontwerp. Hij wordt beschouwd als een belangrijk wegbereider van het nominalisme, al heeft zijn filosofie nog duidelijk realistische trekken.

Willem van Occam (1288-1347) was een middeleeuws Engels filosoof die geldt als een voorloper van de moderne filosofie. Na een eeuwenlange discussie over of een werkelijkheid bestaat buiten de mentale werkelijkheid, stelde Occam dat ‘ideeën geen substantie vormen buiten de geest’. Universalia (algemene begrippen) waren niet nodig om zaken te verklaren en maakten een en ander nodeloos ingewikkeld stelde hij. Het principe om nooit meer te poneren dan nodig werd bekend als ‘Occams scheermes’. Het denken van Occam had gevolgen voor zijn houding ten opzichte van de Kerk en wereldlijke macht: voor Occam moest er sprake zijn van een scheiding tussen beide.